Ο καπνός (Nicotiana L.) αποτελεί ένα σημαντικό βιομηχανικό φυτό. Είναι μονοετές, ποώδες φυτό, το οποίο καλλιεργείται για τα φύλλα του, τα οποία μετά από κατάλληλη επεξεργασία χρησιμοποιούνται για κάπνισμα.

Τα φύλλα του χρησιμοποιούνται στην παρασκευή τσιγάρων, πούρων και καπνού πίπας. Είναι φυτό δικότυλο, με πλούσιο ριζικό σύστημα, όρθιο βλαστό και πλατιά φύλλα. Οι σπόροι, που έχουν μικρό μέγεθος και βρίσκονται μέσα σε κάψες, σπέρνονται αρχικά σε σπορεία. Στη συνέχεια, τα νεαρά φυτά μεταφυτεύονται στις οριστικές θέσεις στον αγρό. Η συγκομιδή των φύλλων του καπνού γίνεται τμηματικά και οι μέθοδοι αποξήρανσης τους καθορίζουν την ποιότητα του προϊόντος.

Συστηματική κατάταξη:

Βασίλειο:Plantae

Συνομοταξία: Magnoliophyta

Ομοταξία:Liliospida

Τάξη:Solanales

Οικογένεια:Solanaceae

Γένος:Nicotiana

Μορφολογικά χαρακτηριστικά καπνού

Ριζικό σύστημα

Το ριζικό σύστημα του καπνού αποτελείται από μία κεντρική, πασσαλώδη ρίζα που μπορεί να φτάσει σε μεγάλο βάθος. Από αυτή εκφύονται πολλές οριζόντιες, δευτερεύουσες, λεπτότερες ρίζες. Επειδή ο καπνός είναι μεταφυτευόμενη καλλιέργεια, στους αγρούς αναπτύσσεται δευτερογενές θυσανώδες ριζικό σύστημα χωρίς την κεντρική ρίζα. Η βιοσύνθεση της νικοτίνης γίνεται στη ρίζα και μεταφέρεται μέσω των αγγείων του στελέχους στα φύλλα. Η αυξημένη περιεκτικότητα σε νικοτίνη σχετίζεται με την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος και την ποικιλία.

Στέλεχος

Ο καπνός είναι φυτό ποώδες. Το στέλεχός του είναι σχεδόν κυλινδρικό και μπορεί να φθάσει σε ύψος 2-3 m. Οι ποικιλίες ανατολικού τύπου φθάνουν σε ύψος 50-150 cm ενώ οι αμερικάνικου τύπου είναι συνήθως αρκετά ψηλότερες (180-200cm). Τα μεσογονάτια του στελέχους μπορεί να είναι μικρότερα στη βάση και μεγαλύτερα προς την κορυφή ή να έχουν το ίδιο μήκος σε όλο το στέλεχος. Οι κόμβοι του στελέχους στις μασχάλες των φύλλων φέρουν οφθαλμούς οι οποίοι συνήθως παραμένουν σε λήθαργο και δεν εκπτύσσονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των φυτών. Σε περίπτωση όμως καταστροφής του κορυφαίου οφθαλμού, οι οφθαλμοί αυτοί αναπτύσσονται και σχηματίζουν στη βάση του φυτού πλάγιους δευτερεύοντες βλαστούς που ονομάζονται φυλλίζια.

Φύλλα

Τα καπνόφυλλα είναι διατεταγμένα κατ’ εναλλαγή στο στέλεχος. Ο αριθμός τους ποικίλλει ανάλογα με το είδος και την ποικιλία. Τα φύλλα έχουν διάφορα σχήματα (ωοειδή, ελλειπτικά, καρδιόσχημα), είναι έμμισχα ή άμισχα, πτερυγιοφόρα ή όχι και μερικές φορές με τα πτερύγια υπάρχουν και ωτία. Το μέγεθός τους ποικίλλει, από λίγα εκατοστά του μέτρου μέχρι και ένα μέτρο, ανάλογα με τον γονότυπο. Οι ποικιλίες των ανατολικών καπνών διακρίνονται σε μικρόφυλλες (μήκος μεσαίων φύλλων έως 20 cm), μετριόφυλλες (20-30 cm) και μεγαλόφυλλες (30-45 cm). Το μέγεθος των φύλλων διαφοροποιείται ανάλογα με τη θέση πάνω στο στέλεχος. Τα φύλλα προς τη βάση του φυτού είναι μεγαλύτερα και προς την κορυφή μικρότερα. Ανάλογα με την αναλογία μήκους προς πλάτος του ελάσματος του φύλλου, οι ποικιλίες διακρίνονται σε στενόφυλλες, μέσου πλάτους και πλατύφυλλες. Η επιφάνεια και η περιφέρεια του ελάσματος μπορεί να είναι λεία ή σχετικά κυματοειδής.

Ταξιανθία και άνθη

Η ταξιανθία του καπνού είναι επάκρια, βοτρυώδης, με πολλούς δευτερεύοντες κλάδους μικρότερους σε μήκος από τον κεντρικό άξονα. Είναι αραιή ή πυκνότερη και περιλαμβάνει περίπου150 σωληνοειδή άνθη με ποδίσκους.

Κάθε άνθος αποτελείται από συσσέπαλο κυλινδρικό έως κωδονοειδή κάλυκα , με πέντε τριγωνικά, άνισα σέπαλα και συμπέταλη χοανοειδή έως σωληνοειδή στεφάνη με πέντε πέταλα (συνήθως λευκά ή ροζ). Η στεφάνη έχει μήκος 6-10 cm και είναι 3-5 φορές μακρύτερη από τον κάλυκα. Οι πέντε στήμονες εκφύονται από τη βάση της στεφάνης, φέρουν λεπτό και μακρύ νήμα και συνήθως οι περισσότεροι βρίσκονται στο ίδιο ύψος με το στίγμα του υπέρου. Ο ύπερος αποτελείται από την ωοθήκη, τον στύλο και το στίγμα. Ο καπνός είναι φυτό αυτογονιμοποιούμενο, όμως μπορεί να σταυρογονιμοποιηθεί με έντομα, ενώ η γύρη σπάνια μεταφέρεται με τον αέραΚάθε άνθος αποτελείται από συσσέπαλο κυλινδρικό έως κωδονοειδή κάλυκα , με πέντε τριγωνικά, άνισα σέπαλα και συμπέταλη χοανοειδή έως σωληνοειδή στεφάνη με πέντε πέταλα (συνήθως λευκά ή ροζ). Η στεφάνη έχει μήκος 6-10 cm και είναι 3-5 φορές μακρύτερη από τον κάλυκα. Οι πέντε στήμονες εκφύονται από τη βάση της στεφάνης, φέρουν λεπτό και μακρύ νήμα και συνήθως οι περισσότεροι βρίσκονται στο ίδιο ύψος με το στίγμα του υπέρου. Ο ύπερος αποτελείται από την ωοθήκη, τον στύλο και το στίγμα.

Ο καπνός είναι φυτό αυτογονιμοποιούμενο, όμως μπορεί να σταυρογονιμοποιηθεί με έντομα, ενώ η γύρη σπάνια μεταφέρεται με τον αέραΚαρπός και σπόροςΟ καρπός είναι κυλινδρική ή κωνική κάψα (δίχωρη ή τετράχωρη) και περιέχει 4.000 έως 8.000 σπόρους. Ένα καπνόφυτο παράγει μέχρι ένα εκατομμύριο σπόρους.Ο σπόρος του καπνού είναι πολύ μικρού μεγέθους. Το βάρος χιλίων κόκκων είναι 0,1-0,05 g, δηλ. ένα γραμμάριο περιέχει περίπου 10.000 . Το σχήμα του είναι ακανόνιστο σφαιροειδές, απιόμορφο, πολυεδρικό, απολήγει σε ένα χαρακτηριστικό ράμφος και η επιφάνειά του είναι ανώμαλη. Το χρώμα του σπόρου είναι καστανό έως σκούρο μαύρο. Ο6σπόρος περικλείεται εξωτερικά από το περίβλημα και την επιδερμίδα και στο εσωτερικό το μεγαλύτερο τμήμα του καλύπτεται από το ενδοσπέρμιο, που είναι πλούσιο σε αλευρώνη και λάδι. Το έμβρυο αποτελείται από τις δύο κοτύλες και τον εμβρυακό άξονα με το επικοτύλιο, το ευδιάκριτο υποκοτύλιο και το ριζίδιο.

Τύποι και ποικιλίες καπνού

Ο καπνός γονιμοποιείται εύκολα με τα έντομα και τον άνεμο. Ο κοινός καπνός είναι το είδος ταμπάκο, μονοετές, ιθαγενές φυτό της Νοτίου Αμερικής. Τα φύλλα του εναλλάσσονται και είναι είτε με μίσχους είτε χωρίς, φτάνοντας στο μήκος τα 80 εκατοστά. Άλλο είδος είναι το ρούστικα γνωστό και ως τουμπεκί, καλλιεργείται δε σε μικρή κλίμακα. Ο βλαστός του είναι τριχοειδής με μικρές ίνες που εκκρίνουν ένα ιξώδες υγρό.

Εικόνα 1. Βιρτζίνια.(αριστερά πάνω), μπέρλεϋ (δεξιά πάνω) και ανατολικοί τύποι καπνού (κάτω).

Το χαρακτηριστικό του καπνού είναι η νικοτίνη, ένα αλκαλοειδές οξύ που βρίσκεται κυρίως στα φύλλα. Είναι εθιστικό και χαρακτηρίζεται σαν ναρκωτικό. Η ποσότητα της νικοτίνης στο φυτό εξαρτάται από το είδος, την ποικιλία και τις κλιματολογικές συνθήκες. Στα καπνά των πούρων επειδή επεξεργάζονται ειδικά με διάφορες ζυμώσεις χάνεται αρκετή ποσότητα νικοτίνης.Το χαρακτηριστικό του καπνού είναι η νικοτίνη, ένα αλκαλοειδές οξύ που βρίσκεται κυρίως στα φύλλα. Είναι εθιστικό και χαρακτηρίζεται σαν ναρκωτικό. Η ποσότητα της νικοτίνης στο φυτό εξαρτάται από το είδος, την ποικιλία και τις κλιματολογικές συνθήκες. Στα καπνά των πούρων επειδή επεξεργάζονται ειδικά με διάφορες ζυμώσεις χάνεται αρκετή ποσότητα νικοτίνης.Ο προσδιορισμός της ποιότητας του καπνού έχει να κάνει με το πάχος και το μήκος του φύλλου, την ελαστικότητα, το χρωματισμό, την υφή και διάφορα χημικά χαρακτηριστικά. Επίσης ένας τύπος καπνού θεωρείται καλός όταν έχει προτίμηση από πολλούς καπνιστές και είναι αρωματικός, πολύ ή λιγότερο, δυνατός ή ελαφρύς με γλυκιά ή λιγότερο γλυκιά γεύση.Οι περιβαλλοντικές συνθήκες (θερμοκρασία, υγρασία και ηλιοφάνεια) επηρεάζουν τα χημικά και τα καπνιστικά χαρακτηριστικά των ποικιλιών.

Πιο αναλυτικά, δύο είναι οι βασικοί τύποι καπνού:

1. Αμερικάνικα καπνά: καλλιεργούνται σε αρδευόμενα και γόνιμα εδάφη. Είναι 2 οι βασικοί τύποι των Αμερικάνικων καπνών. Ο τύπος Βιρτζίνια που κάθε φυτό έχει 25 περίπου φύλλα μεγάλου μεγέθους με χρώμα κιτρινωπό που οφείλεται κυρίως στη σύσταση του εδάφους των αγρών που καλλιεργείται. Τα καπνά τύπου Μπέρλι των οποίων τα φύλλα είναι μικρότερα από τα Βιρτζίνια και το χρώμα των φύλλων τους είναι πράσινο ανοιχτό ο βλαστός τους δε λευκοκίτρινος.

2. Ανατολικά καπνά: Καλλιεργούνται σε εδάφη ξηρά και φτωχά. Είναι ποικιλίες καπνών με μικρά και κοντά φύλλα. Θεωρούνται αρκετά εύγευστα καπνά και πολύ καλής ποιότητας. Τα καλύτερης ποιότητας ανατολικά καπνά φύονται στις Μεσογειακές χώρες και ωριμάζουν κυρίως τις ξηρές περιόδους χωρίς πολλές βροχές. Έχουν συνήθως ιδιαίτερο άρωμα το οποίο προέρχεται από τις ρητίνες που εκλύονται, ενώ η περιεκτικότητα νικοτίνης που περιέχουν κυμαίνεται σε ποσοστό 1% (Geiss & Kotzias, 2007). Είναι αρκετά ευαίσθητα στις απότομες αλλαγές των καλλιεργητικών τεχνικών και των καιρικών – εδαφικών συνθηκών και αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του τελικού προϊόντος (Sficas, 1990). Τα φύλλα συνήθως αποξηραίνονται στον ήλιο.

Ποικιλίες που καλλιεργούνται στην Ελλάδα

1. Μπασμάς Μακεδονίας. Αρωματικός καπνός Καλλιεργείται στην Ανατολική Μακεδονία. Τα φύλλα του είναι κοντά με λεπτές νευρώσεις, αρκετά ελαστικά.

2. Μπασμάς Ξάνθης. Ο πιο αρωματικός του κόσμου , εξαιρετικής ποιότητας. Τα φύλλα του έχουν μέτριο πάχος και ερυθροκίτρινο χρώμα όταν ξεραθούν. Καλλιεργείται στη Χρυσούπολη Καβάλας στο Σιδηρόνερο Δράμας και στις περιοχές της Δυτικής Θράκης.

3. Ζίχνα. Μοιάζει με τους μπασμάδες και το άρωμα του είναι αρκετά έντονο. Καλλιεργείται στην επαρχία Φυλλίδας.

4. Ουδέτερος Μακεδονίας. Ψηλό φυτό με μεγάλα φύλλα ανοιχτού πράσινου χρώματος. Είναι καπνά φτωχά σε νικοτίνη και το άρωμα τους είναι ελάχιστο έως ανύπαρκτο. Καλλιεργούνται σε μικρή κλίμακα σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας.

5. Τσεμπέλια Αγρινίου. Χαμηλά φυτά με παχιά μεγάλα φύλλα χωρίς μίσχο. Το χρώμα τους είναι ανοιχτό και καλλιεργούνται κυρίως στην Αιτωλοακαρνανία, Ιωάννινα και Θεσπρωτία. Θεωρούνται τα καλλίτερα για παρασκευή τσιγάρων και καταναλώνονται αποκλειστικά εγχώρια.

6. Μπασή - Μπαγλή. Καλλιεργούνται στην περιοχή της Προσοτσάνης. Ψηλά καπνά , φύλλα με μίσχους μετρίου μεγέθους. Θεωρούνται μέτριας ποιότητας.

7. Μυρωδάτα Αγρινίου. Παρά την ονομασία τους το άρωμα των καπνών αυτών είναι φτωχό. Είναι ποτιστική ποικιλία και απαιτεί υγρό έδαφος για να αναπτυχθεί. Όταν τα φύλλα ξεραθούν τότε αποκτούν χρυσοκίτρινο χρώμα. Είναι φτωχά σε περιεκτικότητα νικοτίνης.

8. Μαχαλά. Είναι ποικιλία καπνών με πολύ λεπτά φύλλα. Το κάπνισμα τους είναι ήπιο και γλυκό ενώ δεν έχουν καθόλου άρωμα.

9. Μπέρλι. Αμερικάνικος τύπος καπνού που τελευταία καλλιεργείται ευρέως στην Ελλάδα. Ο τύπος αυτός καλλιεργείται σε πεδινά εδάφη καλά αρδευόμενα και οι στρεμματικές αποδόσεις του είναι μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες των ανατολικών τύπων.

Εικόνα 2. Διαδοχικά στάδια ανάπτυξης φυτών καπνού.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΑ ΦΥΤΑ (ΕΙΔΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΙΙ)

Κωνσταντίνος Πασχαλίδης-Επίκουρος Καθηγητής

Ηράκλειο, Οκτώβριος 2019