Με την γεωγραφία του οίνου να αλλάζει και τις ανησυχίες να αυξάνονται, η επανεξέταση των αγρονομικών πρακτικών, των ποικιλιών και της διαχείρισης των αμπελώνων καθίσταται ζωτικής σημασίας για την αποφυγή απώλειας ταυτότητας και ποιότητας.
Η κλιματική αλλαγή έχει σημαντικό αντίκτυπο στην αμπελουργία παγκοσμίως (προώθηση φαινολογικών φάσεων, επιτάχυνση της ωρίμανσης των σταφυλιών, αλλαγή της σύνθεσης των σταφυλιών κατά τη συγκομιδή και ποικίλη συχνότητα βιοτικών και αβιοτικών στρες). Επίσης, μεταβάλλει ριζικά τη γεωγραφία της οινοποίησης (μετατόπιση της αμπελουργικής ζώνης προς υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη και υψόμετρα) και εγείρει αυξανόμενες ανησυχίες στον κλάδο της οινοποίησης. Τα αμπέλια, όπως και άλλοι ετερόθερμοι οργανισμοί, επηρεάζονται από την υπερθέρμανση του πλανήτη, για παράδειγμα, καθώς η θερμοκρασία είναι μία από τις κύριες παραμέτρους που ρυθμίζουν την βλαστική ανάπτυξη και τις μεταβολικές διεργασίες γενικότερα. Δεδομένου ότι τα αμπέλια ιστορικά αποτελούν μια καλλιέργεια υψηλής αξίας, ιδιαίτερα στη Γαλλία, οι εξαιρετικά λεπτομερείς αναφορές συγκομιδής έχουν επιτρέψει στους κλιματολόγους να ανακατασκευάσουν τα κλίματα του παρελθόντος σε περιόδους κατά τις οποίες τα συστήματα καταγραφής δεν ήταν ακόμη διαθέσιμα (Etienne et al. 2009). Ειδικοί όπως οι Cook & Wolkovich (2016) έχουν προτείνει έναν δείκτη (GHD-core) με βάση την ημερομηνία συγκομιδής των σταφυλιών και αυτός ο δείκτης έχει βρεθεί ότι σχετίζεται στενά με τις θερμοκρασίες, παρέχοντας έτσι ένα πολύτιμο εργαλείο για την κλιματική μοντελοποίηση άλλων εποχών. Οι Duchêne & Schneider (2005) σε μια εργασία ανακατασκευής του κλίματος στην Αλσατία έδωσαν μια αναμφισβήτητα ανησυχητική εικόνα, μελετώντας τις ημερομηνίες εμφάνισης των μπουμπουκιών, ανθοφορίας και περλέξης της ποικιλίας σταφυλιού Riesling από το 1958 έως το 2003. Οι συγγραφείς παρατήρησαν μια προοδευτική πρόοδο των βασικών φαινολογικών φάσεων του αμπελιού , μια πρόοδο στις ημερομηνίες συγκομιδής και μια αύξηση στο δυναμικό αλκοόλ (από το 1970 έχει καταγραφεί αύξηση αυτής της παραμέτρου κατά 0,08% ετησίως).
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην αμπελουργία: τι λέει η έρευνα
Τις τελευταίες δεκαετίες, η μελέτη των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην αμπελουργία έχει προσελκύσει αυξανόμενο ενδιαφέρον από τους ερευνητές. Μια ανάλυση της διεθνούς επιστημονικής βιβλιογραφίας (στη βάση δεδομένων Scopus), η οποία πραγματοποιήθηκε χρησιμοποιώντας τους όρους «αμπέλι» και «κλιματική αλλαγή» ως λέξεις-κλειδιά, κατέδειξε ότι τα τελευταία είκοσι χρόνια, υπήρξε αύξηση από 9 άρθρα που δημοσιεύονταν ετησίως το 2005 σε 160 άρθρα το 2024. Σε μια πρόσφατη εργασία, οι Vršič et al. (2024) μελέτησαν ιστορικές σειρές σύνθεσης σταφυλιών κατά τη συγκομιδή στη βορειοανατολική Σλοβενία με ιδιαίτερη έμφαση στην οξύτητα. Οι συγγραφείς ανέπτυξαν ένα σύνολο δεδομένων που περιελάμβανε 15 ποικιλίες (όλες πρώιμες) και 43 έτη δεδομένων. Οι συγγραφείς τόνισαν μια προοδευτική απώλεια οξύτητας των σταφυλιών με την πάροδο των ετών , ωστόσο, επισημαίνοντας μια διαφορετική ευαισθησία της ποικιλίας στην κλιματική διακύμανση.
Ωστόσο, η κλιματική αλλαγή δεν γίνεται αντιληπτή με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις περιοχές: σε ορισμένες περιοχές που ανέκαθεν θεωρούνταν ακατάλληλες για αμπελουργία, αναδύονται νέες ευκαιρίες για αυτήν την καλλιέργεια. Οι Nesbitt et al. (2016) τόνισαν πώς η αλλαγή οδηγεί σε αυξανόμενο ενδιαφέρον μεταξύ των Άγγλων αγροτών για τη φύτευση αμπελώνων και κατέγραψαν αύξηση 148% στις εκτάσεις αμπελώνων στο Ηνωμένο Βασίλειο από το 2004 έως το 2013. Αυτό έχει επίσης συσχετιστεί με τη μαζική εισαγωγή ποικιλιών σταφυλιών όπως το Pinot Noir και το Chardonnay , οι οποίες ουσιαστικά απουσίαζαν από το νησί.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον οινικό τομέα της Μεσογείου
Αντίθετα, στην περιοχή της Μεσογείου, η κλιματική αλλαγή προκαλεί σημαντική ανησυχία στον αμπελοοινικό τομέα. Η άνοδος της θερμοκρασίας, συνοδευόμενη από μεγάλες περιόδους ξηρασίας και ακραίων καιρικών φαινομένων, θέτει σε δοκιμασία την ιταλική αμπελουργία. Ο Meggio (2022) μοντελοποίησε την επίδραση των κλιματικών ανωμαλιών στην ωρίμανση των σταφυλιών τεσσάρων ποικιλιών ( Cabernet Sauvignon, Merlot, Garganega και Glera ) στην περιοχή Colli Berici, στην επαρχία της Βιτσέντζα, χρησιμοποιώντας δεδομένα σύνθεσης από σταφύλια που συγκομίστηκαν σε 16 εμπορικούς αμπελώνες από το 2009 έως το 2021. Η ανάλυση των κλιματικών δεδομένων ανέδειξε ότι οι ελάχιστες θερμοκρασίες παρουσιάζουν μεγαλύτερο αριθμό ανωμαλιών από τις μέγιστες θερμοκρασίες . Αυτές οι κλιματικές ανωμαλίες έχουν προκαλέσει σύνθετες αλλαγές στην φάση της ωρίμανσης, οι οποίες στην περίπτωση των θερμικών υπερβολών έχουν οδηγήσει σε αναστολές ή καθυστερήσεις στην ωρίμανση. Στην περιοχή που αναλύθηκε, οι ποικιλίες Garganega και Merlot ήταν οι ποικιλίες που εμφάνισαν τις λιγότερες ανωμαλίες ωρίμανσης κατά την εξεταζόμενη περίοδο, υποδηλώνοντας έτσι για άλλη μια φορά μια διαφορετική ευαισθησία της ποικιλίας στην κλιματική αλλαγή και τις ανωμαλίες της θερμοκρασίας. Αυτό το αποτέλεσμα υποδηλώνει ότι, για την ιταλική αμπελουργία, η οποία βασίζεται κυρίως σε τοπικές ποικιλίες, η κλιματική αλλαγή μπορεί να αντιπροσωπεύει - ανάλογα με την περίπτωση - ένα πλεονέκτημα ή ένα μειονέκτημα. Ενώ, αφενός, θα μπορούσε να τονώσει την εκ νέου ανακάλυψη γενετικών πόρων που έχουν παραμείνει στο περιθώριο της ιταλικής παραγωγής κρασιού, αφετέρου, θα μπορούσε να οδηγήσει σε γενετική διάβρωση, οδηγώντας τους οινοποιούς να επικεντρωθούν στις λίγες ποικιλίες που θεωρούνται ανεκτικές. Οι Van Leeuwen et al. (2019) σε πρόσφατη ανασκόπηση υποδεικνύουν την ανάγκη να στραφούμε προς ποικιλίες όψιμης ωρίμανσης ή, εάν υπάρχουν, προς κλώνους όψιμης ωρίμανσης.
Από αγρονομικής άποψης, η κλιματική αλλαγή μας παρουσιάζει νέες συνθήκες και προκλήσεις στην αμπελουργία: από την αύξηση των επιπέδων αλκοόλ έως τη μείωση της οξύτητας, συμπεριλαμβανομένων των μειωμένων αποδόσεων, της ζωντάνιας των φυτών και της υποβάθμισης της ποιότητας των σταφυλιών. Τα τελευταία χρόνια, έχουν καταγραφεί αυξήσεις του pH και μειώσεις της οξύτητας σε σημαντικές ποικιλίες όπως το Merlot, το Cabernet και το Chardonnay , ποικιλίες σταφυλιών που είναι ευρέως διαδεδομένες σε όλο τον κόσμο και αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Με τιμές pH 3,65, καθίσταται δύσκολη η διαχείριση των διαδικασιών οινοποίησης χωρίς παρέμβαση ή διόρθωση, κάτι που σαφώς συνεπάγεται υψηλότερο κόστος παραγωγής. Τα ακραία φαινόμενα είναι επίσης ολοένα και πιο συχνά, και αυτά περιλαμβάνουν όψιμους παγετούς, καύσωνες, παρατεταμένη απουσία βροχής, έντονες βροχές το καλοκαίρι και μεγάλες περιόδους ημερών με θερμοκρασίες άνω των 35°C, εγείροντας σημαντικές ανησυχίες.
Η περίπτωση της αμπελουργίας Ιρπινίας
Αντιμέτωποι με αυτές τις αλλαγές, το καθήκον των γεωπόνων και των οινολόγων είναι να βρουν τις σωστές λύσεις τόσο στο κελάρι όσο και στον αμπελώνα, προφανώς εστιάζοντας στις ιδιαιτερότητες των επιμέρους εδαφών, των ποικιλιών σταφυλιών και των μικροκλιμάτων. Η Irpinia, μια από τις σημαντικότερες αμπελουργικές περιοχές στην Καμπανία, είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη σε αυτές τις προκλήσεις. Αυτή η περιοχή, γνωστή για την παραγωγή κρασιών υψηλής αξίας όπως το Fiano di Avellino , το Greco di Tufo και το Taurasi , ανέκαθεν επωφελούνταν από ένα σχετικά δροσερό κλίμα χάρη στο υψόμετρο και την παρουσία βουνών και, σε πολλές περιπτώσεις, υποφέρει λιγότερο από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής από άλλες περιοχές της χώρας. Αν και η Irpinia έχει επίσης δει σημαντική αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα τα τελευταία 50 χρόνια, στην περίπτωση του Aglianico, η κλιματική αλλαγή -παράδοξα- είχε θετικό αντίκτυπο, οδηγώντας σε μια πιο πρόωρη ωρίμανση των σταφυλιών που ωριμάζουν πολύ αργά και επιφέροντας μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ των χαρακτηριστικών της τανικότητας, της οξύτητας και της τραχύτητας .
Είναι σαφές, ωστόσο, ότι ακόμη και στην Ιρπίνια, είναι απαραίτητο να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε την αμπελουργία διαφορετικά, προσαρμόζοντας το μοντέλο διαχείρισης της εταιρείας διαφορετικά, μέσω της επιλογής ποικιλιών που ταιριάζουν καλύτερα στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των τοποθεσιών, της επιστροφής σε χαμηλές πυκνότητες φύτευσης, της μετάβασης σε μεγαλύτερα υψόμετρα, της χρήσης έκτακτης άρδευσης όταν είναι απαραίτητο, του απόλυτου σεβασμού του εδάφους, της αύξησης της οργανικής ύλης του εδάφους και της σωστής διαχείρισης του πρασίνου, η οποία είναι απαραίτητη για τη σκίαση του μικροκλίματος του αμπελώνα. Η ανάγκη προσαρμογής των τεχνικών καλλιέργειας στις νέες κλιματικές συνθήκες οδηγεί επίσης σε μια σειρά από σκέψεις σχετικά με την επιλογή του συστήματος διαμόρφωσης, ιδίως των συστημάτων κάθετων τοίχων, τα οποία έχουν κυριαρχήσει στο ιταλικό αμπελουργικό τοπίο τις τελευταίες δεκαετίες. Πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το μικροκλίμα του αμπελώνα, ενθαρρύνοντας την κατάλληλη σκίαση μέσω ανεξάρτητων στεγάστρων . Από αυτή την άποψη, η παραδοσιακή διαμόρφωση των εσπαλιέρ, ανεξάρτητα από τον τύπο κλαδέματος που χρησιμοποιείται, δημιουργεί έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ του στεγάστρου και των τσαμπιών. Το τελευταίο, αν και μεταβλητό ανάλογα με την απόσταση μεταξύ των σειρών και τον προσανατολισμό τους, εκθέτει πάντα τα αμπέλια στο πρόβλημα της υπερέκθεσης και της υπερθέρμανσης των σταφυλιών κατά τις πιο ζεστές ώρες της ημέρας. Επομένως, είναι σημαντικό να αξιολογούνται αυτές οι πτυχές σε κάθε ποικιλία ξεχωριστά, ανάλογα με το συγκεκριμένο terroir.
Ενώ η κλιματική αλλαγή αποτελεί εδώ και καιρό ανησυχία, μόλις πρόσφατα ο κόσμος της οινοποίησης άρχισε πραγματικά να αναγνωρίζει πλήρως τις προκλήσεις που μπορεί να θέσει στην αμπελουργία και την οινοποίηση, όπως αποδεικνύεται από τη δραματική κλιματική αλλαγή του 2023. Παρόλο που η επιστημονική βιβλιογραφία για αυτά τα θέματα είναι εκτενής, τα στοιχεία υποδηλώνουν την ανάγκη για συγκεκριμένες, εις βάθος μελέτες σε μεμονωμένες αμπελουργικές περιοχές.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, στην πραγματικότητα, είναι αρνητικές για ορισμένες ποικιλίες σταφυλιών σε ορισμένα περιβάλλοντα, ενώ σε άλλα πλαίσια μπορούν να έχουν ευεργετικά αποτελέσματα. Στην περίπτωση της Irpinia, για παράδειγμα, αν και η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να αποτελέσει μια ευκαιρία για ποικιλίες σταφυλιών όπως το Aglianico, οι οποίες έχουν παράγει μερικές από τις καλύτερες σοδειές κρασιού τις τελευταίες δεκαετίες, πολλές άλλες ποικιλίες σταφυλιών που καλλιεργούνται στην Καμπανία θα μπορούσαν να επηρεαστούν αρνητικά. Αυτό σίγουρα ανοίγει νέες προκλήσεις για τους γεωπόνους, τους οινολόγους και τους ερευνητές στη Νότια Ιταλία, οι οποίοι καλούνται να βρουν νέες λύσεις για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής ή να ανακαλύψουν ξανά ανθεκτικούς γονότυπους που κάποτε είχαν υποβιβαστεί στην αχάριστη ετικέτα των «μικρών ποικιλιών σταφυλιών».
Επιμέλεια:
Antonio Dente – Γεωπόνος, Διευθυντής Παραγωγής για την Mastroberardino Grapes, Società Agricola srl; Alessandro Mataffo, Pasquale Scognamiglio, Carlo Molinaro και Boris Basile – Τμήμα Γεωργίας, Τμήμα Επιστημών Αμπέλου και Οίνου, Πανεπιστήμιο της Νάπολης Federico II © fruitjournal.com
